Abu Rayhon Beruniy
(973-1048)
Abu Rayhon Beruniy 973-yilning 4-sentyabrida Xorazmda, Amudaryoning o`ng sohilidagi Kot shahrida tug`ilgan. X asr oxirida Janubiy Xorazm viloyatining poytaxti hisoblangan Kot shahri hozirgi Qoraqalpog`istonning Beruniy tumani o`rnida joylashgan edi. Olimning nomi ba’zi manbalarda Pokistonning Sind shtatidagi Berun shahri nomi bilan bog`liq deyilsa, boshqasida u Hind viloyatining Berun shahridandir deyilgan. Mutaxassislarning fikricha, Abu Rayhon uning asl ismi emas, bu uning homiysi xorazmlik Rayhona xonimning ismidan olingandir. Bundan tashqari, uning gullar va o`simliklarni sevib o`rgangani, chakkasiga doim rayxon taqib yo`rganligi uchun «Rayxon» nomini olgan, degan taxminlar ham bor.
Beruniyshunos Ubaydullo Karimovning ta’kidlashicha, «olimning ismi Muhammad, otasining ismi Ahmad, Beruniy esa uning nisbasi, ya’ni kelib chiqishi va nasl-nasabini bildiruvchi nomdir. «Beruniy» forscha «Berun» («tashqari») so`zidan olingan bo`lib, «shahar tashqarisida tug`ilgan» degan ma’noni bildiradi. Abu Rayhon esa uning lakabi bo`lib, arab tilida Abu Rayxon «marhamatli», «rahmdil» degan ma’nolarni ham bildiradi».
Abu Rayhon dastlabki ta’limni o`z shahrida va Xorazmning boshqa shaharlaridagi mahalliy maktablarda mashhur ustozlardan olgan. Bolaligidanoq juda idrokli, ancha talabchan va bilim olishga ishtiyoqi zo`r edi. 18 yoshida Beruniy Xorazm observatoriyasida mustaqil ko`zatish ishlari bilan shug`ullana boshlagan. 22 yoshida Bushkotir degan joyda kuzatishlar o`tkazib, dastlabki kichik asarlarini xuddi shu yerda yozgan. Sayyoralarning holatiga qarab kishilarning umrini bashorat qilish mumkin emasligi aytilgan risola «Aldamchilik san’ati», ya’ni «Yo`lduzlar hukmidan ogohlantirish kitobi» shular jumlasidandir.
Abu Rayhon Beruniyning umri doimiy sayohat va bir shahardan ikkinchisiga ko`chib yurib, tadqiqotlar o`tkazish bilan o`tgan. Jumladan, Beruniy 995-yilda 22 yoshida Kotdan chiqib, o`sha vaqtlarda Tehrondan shimolroqda bo`lgan Ray shahriga jo`nagan. Ammo manbalarga ko`ra, u 997-yilda Xorazmga kelib ketgan bo`lishi mumkin. Buni Beruniy yozgan quyidagi misralardan ham bilsa bo`ladi: «Biz Abulvafo Muhammad ibn Muhammad al-Buzjoniy bilan, u Bag`dodda, men esa Xorazm shahrida ekanligimda, Oy tutilishini ko`zatish to`g`risida shartlashgan edik; biz bu hodisani hijriy yili hisobida uch yuz sakson yettinchi yili birgalikda ko`zatdik» (hijriy bilan 387-yil 997-milodiy yilga to`g`ri keladi).
Beruniy 998-yilda Kaspiy dengizining janubi-sharqiy burchagida, dengizdan ichkaridagi alohida bir viloyatning markazi bo`lgan Jurjon shahriga ko`chib kelgan. Jurjonda istiqomat qilgan vaqtida, taxminan 1000-yilda 27 yoshida «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli birinchi yirik asarini yozib tamomlagan. 1004-yilda Beruniy Xorazmning yangi hokimi ma’rifatparvar Abul Abbos Ma’mun chaqirig`iga binoan yana vataniga qaytib kelgan.
Agar Beruniyning butun umri davomida qilgan sayohatlarini sarhisob qilsaq, u shimolda Xorazmga, janubda Hindistonga, g`arbda Kaspiy sohili va Bag`dod oralig`ida sayohat qilgan, ilmiy ko`zatishlar o`tkazgan. Manbalarda ko`rsatilishicha, Beruniy Xorazmda Kot va Urganch (Jurjoniya); hozirgi Eronda - Jurjon va Ray; Iroqda – Bag`dod; hozirgi Afgonistonda - Juzjon, Balx Bomiyon, Qobul, Gazna; hozirgi Pokistonda - Gandi, Dunpur, Peshovar, Vayxand (Attoq), Jaylam, Siyolqut, Lohyp, Nandna, Mo`lton shaharlarida bo`lgan. Olim bulardan tashqari Buxoro, Qoraqum cho`li, Qizilqum shimoli, Badaxshonda ham bo`lgan. Shuning uchun ham Beruniy bir necha tillarni, jumladan, qadimiy xorazm tilini, fors-tojik tilini, o`zbek tili (eski turkiy til)ni, arab va yunon tillarini bilgan.
Beruniy Xorazmga qaytgach, ilm ahlining qadriga yetuvchi Ma’mun yordamida Xorazm olimlarini birlashtirib, «Ma’mun akademiyasi»ga asos solishda ishtirok etgan. Beruniy «Geodeziya» asarida yozishicha, Ma’mun akademiyasida ilmiy faoliyat olib borgan vaqtida ixtiyorida turli asboblar, jumladan, diametri 3 metr keladigan va oraliq minutlarga bo`lingan kvadrant bo`lgan ekan. Ammo o`sha vaqtlardagi siyosiy vaziyat tufayli «Ma’mun akademiyasi» qisqa muddat faoliyat ko`rsatgan. Hammamizga ma’lumki, mustaqillik sharofati bilan Yurtboshimizning bevosita boshchiligida ushbu tarixiy «Ma’mun akademiyasi» yana qayta tiklandi va Xorazmda yana faoliyat olib bormoqda. 2008-yilda esa ushbu Akademiyaning 1000-yilligi UNESKO bilan hamkorlikda keng nishonlandi.
Beruniy hayotining 1017-yildan keyingi qismi Afg`onistonning G`azna shahrini davlatiga poytaxt qilib olgan Sulton Mahmud yoki boshqacha qilib aytganda Mahmud G`aznaviy Xorazm Ma’mun bilan bog`lik. Shu yili Mahmud G`aznaviy Beruniyni boshqa bir guruh olimlar qatori G`aznaga olib ketgan. Umrining oxiriga qadar Abu Rayhon shu shahar fuqarosi bo`lib yashagan, tez-tez Hindistonga sayohat qilgan va Hindlarning tarixi, fani, tili hamda madaniyatini o`rganib, o`zining mashhur «Hindiston» kitobini yozgan. Mutaxassislarning fikricha, ushbu asar Hind fani va madaniyatiga qo`yilgan haykal bo`lib, mamlakatning haqiqiy ensiklopediyasi hisoblanadi.
Beruniy Hindistonda yashagan chog`ida sanskrit tilini o`rgangan. Olim ushbu mamlakat etnografiyasi, geografiyasi, biologiyasi, filologiyasi va tarixiga oid juda muhim ma’lumotlarni turli manbalardan to`plab, ularni «Hindiston» asariga kiritgan. Bir qator xalqlarning yilnomalariga asoslangan holda Beruniy turli, shu jumladan, dehqonchilikni yo`ritishga mo`ljallangan taqvimlar tuzishning umumiy tamoyillarini taklif etgan. Ma’lumotlarga ko`ra, olim tomonidan arab yozuvi asosida yaratilgan transkripsiya tizimi Hind so`zlarini urdu tilida talaffuz qilishning zamonaviy tizimidan hech ham qolishmaydi.
Hindiston hayotining turli qirralarini o`rganish jarayonida Beruniy qiyosiy usuldan keng foydalangan. Uning yozishicha, «men hindlarning nazariyasini qanday bo`lsa shu holda keltirdim va unga parallel ravishda greklarning nazariyasi haqida so`z yuritdim va ularning o`rtasidagi o`zaro yaqinlikni ko`rsatishga harakat qildim». Shuningdek, olim o`z asarida Hind va islom g`oyalarini o`zaro solishtirgan, ayniqsa, so`fiylik ta’limotini Hindlarning yoglar nazariyasiga birmuncha yaqin ta’limot sifatida alohida ajratib ko`rsatgan. Beruniy Hindistonda yashaydigan xalqlarning urf-odatlarini slavyanlar, tibetliklar, xazarlar va turkiy xalqlarning bu boradagi xususiyatlari bilan qiyoslab yoritgan.
Beruniyning «Hindiston» asari keng qirrali ilmiy manba bo`lib, dunyoning turli tillariga, jumladan, o`zbek, rus, fransuz, ingliz va boshqa tillarga tarjima qilingan. Ushbu asar Hindistonning IX-X asrlardagi geografiyasi, tarixi, aholisining turmushi va madaniyatiga oid nodir manba sifatida o`z ahamiyatini yo`qotmagan.
1030-yilda Sulton Mahmud G`aznaviy vafot etgandan keyin dastlab uning kichik o`g`li Muhammad, keyin katta o`g`li Mas’ud taxtga o`tirdi. Ilm-fanga katta e’tibor bergan Sulton Mas’udning topshirig`iga binoan Beruniy o`zining shoh asari astronomiya va geografiya qomusi «Konuni Mas’udiy»ni yozgan. Beruniy o`z asarlarida keltirgan ma’lumotlarni turli manbalardan, xususan, kitoblardan olgan. Bundan tashqari, olimlar bilan bo`lgan suhbatlari, oddiy xalq, sayyohlar va elchilardan eshitgan hikoyalaridan ham yozgan asarlarida keng foydalangan.
Sharq manbalariga tayangan holda H.Hasanovning yozishicha, «Abu Rayhon yozgan kitob va risolalar qopga solinganida bir tuyalik yuk bo`lar ekan». XIII asr geografi Yoqut Hamaviy Marv shahridagi (hozirgi Turkmaniston hududida) Jome’ masjidining vaqfnomasida Beruniy asarlarining 60 sahifaga mayda qilib yozilgan ro`yxatini ko`rgani haqida yozadi. Olim bu ro`yxatni 65 yoshida tuzgan bo`lib, u «Fixrist» nomi bilan mashhurdir. Unda Beruniyning 113 asari ko`rsatilgan bo`lib, har bir asar kim va nima uchun yozilgani keltiriladi. Shuningdek, 70 asarning hajmi ham ko`rsatilgan. Sharqshunoslarning taxminicha, Beruniy 150 tacha asar muallifidir, ba’zi mutaxassislar esa olim 180 tacha kitob yozgan, degan fikrdalar.
Sharqshunoslarning eng keyingi hisobiga ko`ra, Beruniy asarlari quyidagicha taksimlanadi: astronomiyaga oid -70 ta; matematikaga -20 ta; geografiya-geodeziyaga -12 ta; kartografiyaga -4 ta; iqlim va ob-havoga -3 ta; mineralogiyaga -3 ta; falsafaga - 4 ta; fizikaga -1 ta; dorishunoslikka -2 ta; tarix etnografiyaga -15 ta; adabiyotga oid asari esa 28 tadir.
Beruniy Ptolemeyning «Geografiya»siga qisqacha sharh ham yozgan va uning bu asari «Kitob taqosim va aqolim» («Iqlimlar bo`linishi kitobi»), deb ataladi. Mazkur asarning dunyo tabiiy geografiyasiga oid kitob ekani uning nomidan ham ko`rinib turibdi. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan asarlardan tashqari Beruniyning «Oso-ri boqiya» («Al-osor al-boqiya an al-qurun al-holiya» - «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», yevropalik Sharqshunoslar uni «Xronologiya» deb ataydilar), «Kartografiya» («Tastih as-suvar va tabtih al-quvar»), «Geodeziya» («Kitobu taxdidi nihoyot al-amokin li tashih masofat al-masokin» - «Turar joylarning oralaridagi masofalarni aniqlash uchun joylarning chegaralarini belgilash haqida kitob») kabi ilmiy to`plamlari geografiya va tabiatshunoslikka oid juda qimmatli ma’lumotlarni o`z ichiga oladi.
Beruniy Yerning shar shaklida ekanini ilmiy dalillar bilan isbotlab bergan edi. «Hindiston» asarida olimning yozishicha, «Quyosh ko`rinmay qolishining sababi uning Yerdan uzoqlashib ketishida emas, balki Yerning dumboqligidadir». Olimning fikricha, agar «Yer yumaloq bo`lmaganda... yozda va qishda kun va tun har xil bo`lmas edi, ular o`zgarib turmas edilar. Yer umuman yumaloqdir, biroq ayrim joylari g`adir-budir, chunki tog`lari duppayib chiqib turadi, botiqlari chuqur kirgan. Shunday bo`lsa-da, uning shakli sharga o`xshash, tog`larning balandligi butun Yerga nisbatan juda kichikdir».
Yerning shar shaklida ekanligidan kelib chiqib, Beruniy Amerikani kashf etgan Xristofor Kolumbdan 450 yilcha oldin Atlantika okeanining narigi tomonida quruqlik borligini bashorat qilgan. «Hindiston» asarida yozilishicha, «...Yerning choragi ma’muradir. Ma’murani g`arb va Sharq tomondan Muhit okeani (Atlantika va Tinch okean) o`rab turibdi. Bu Muhit okeani, Yerning obod qismini dengizlarning narigi tomonida bo`lishi mumkin bo`lgan quruqlik yoki odam yashaydigan orollardan ikkala tomondan (g`arbdan va sharqdan) ajratib turadi...». Allomaning bu fikrlari XV asrdan boshlab avj olgan Buyuk geografik kashfiyotlarning amalga oshirilishi uchun o`ziga xos poydevor bo`lgan, desak xato bo`lmaydi.
Beruniy sayyoramizning shaklini aniq tasavvur etish bilan birga, uning tasvirini ham yaratmoqchi bo`lgan. Olim o`zining «Geodeziya» asarida yozishicha, «joylar va shaharlar uchun diametri 10 cho`zim keladigan yarimkurra (shar) ishladim. Unda masofalarga qarab uzunlik va kengliklarni belgilash mumkin edi». Beruniy bu shaklni nimadan (yog`och, qog`oz, temir yoki loydan) yasaganini aytmagan, ammo globus yasagani aniq. Xorazmda yasalgan globusning diametri nihoyatda katta bo`lgan bo`lishi kerak. Chunki u aytgan «10 cho`zim» taxminan 5 metrga teng keladi. Ta’kidlash kerakki, bu sharq olamidagi dastlabki globus bo`lishi bilan birga, eng birinchi burtma (relefli) globus ham edi.
Sharq ilm-fani rivojiga o`lkan hissa qo`shgan Beruniyning ilmiy merosi yana uzoq vaqt ilmiy tadqiqotlar uchun muhim manba bo`lib qoladi. Qomusiy olimning nomi mamlakatimizda e’zozlanib, turli ob’ektlarda abadiylashtirilgan. Jumladan, Qoraqalpog`istondagi tuman va shahar, Toshkentdagi metro stansiyasi va Toshkent davlat texnika universiteta allomaning nomi bilan ataladi. Shuningdek, buyuk allomaning haykallari dunyoning turli mamlakatlarida ham o`rnatilgan.
www.angrenmuzey.uz instagram.com/angren_muzey
|